“Profesor mi je pomazio ruku, govorio mi je ‘maco’, ‘lijepo dete’, ‘lutkice'”, “Kolega sa smjera je često buljio u mom pravcu, podizao obrve i oblizivao se”, “Kolega student mi je pokazao polni organ i seksualno uznemiravao dok nisam uspjela da pobjegnem”.
Ovo su samo neka od neprijatnih iskustava koje su studenti doživjeli na fakultetu, a koja su ispričali u istraživanju o seksualnom nasilju nad studentima u Srbiji. Istraživanje je tokom prethodne godine sprovelo Viktimološko društvo Srbije, na uzorku od 1 597 studenata i studentica treće i četvrte godine osnovnih akademskih studija sa 22 fakulteta i šest univerziteta u Srbiji (pet državnih i jedan privatni).
– Rezultati pokazuju da je 17 posto studenata doživjelo neki oblik seksualnog nasilja na fakultetu, dok 27,6 posto ispitanika zna studenticu ili studenta koji su bili izloženi seksualnom nasilju na fakultetu. Ovi podaci pokazuju da je seksualno nasilje nad studentima na fakultetima definitivno prisutno, ističe za “Blic” predsjednica Upravnog odbora Viktimološkog društva Srbije dr Sanja Ćopić.
– Također, podaci o posrednom iskustvu, to jest saznanje studenata da je neko od kolega ili koleginica bio izložen seksualnom nasilju je indikator sigurno i veće raspostranjenosti ovog oblika nasilja nego što to pokazuje podatak o ličnom iskustvu. Kada su u pitanju ovako osjetljive teme, ispitanici nisu uvijek spremni da čak ni u potpuno anonimnoj anketi navedu da su oni lično iskusili neki oblik seksualnog nasilja, već o tome govore kroz odgovore na pitanja o posrednom saznanju, dakle, o iskustvu koleginica ili kolega, kaže dr Ćopić.
Kako ističe, podaci pokazuju da se seksualno nasilje uglavnom vrši više puta, što isto tako ukazuje na obim koji je veći nego što podaci o broju žrtava pokazuju.
– Međutim, ovi podaci svakako nisu precizna mjera raspostranjenosti seksualnog nasilja na fakultetima jer moramo imati u vidu da je seksualno nasilje oblik nasilja kod kog je tamna brojka veoma visoka, jer je spremnost žrtava da o iskustvu nasilja govore i da ga prijave, ne samo nadležnim organima, već i istraživačima u anonimnim anketama, veoma niska. Kako ovakvih istraživanja ranije nije bilo u Srbiji, odnosno bila su sporadična, na manjim uzorcima ili su koristila drugačiju metodologiju, mi nemamo sa čim da poredimo podatke do kojih se došlo ovim istraživanjem, tako da ne možemo da govorimo o tome da li je došlo do porasta ili smanjenja seksualnog nasilja na fakultetima u našoj zemlji, napominje dr Ćopić.
Žene u dvostruko većem riziku
I ovo istraživanje potvrđuje da su devojke i žene češće žrtve seksualnog nasilja, te većinu ispitanika sa iskustvom seksualnog nasilja na fakultetu čine studentice – 242 (89,3 posto), dok je 29 (10,7 posto) studenata muškog pola doživjelo ovaj oblik nasilja.
– Istraživanje je pokazalo da su studentice u dva puta većem riziku od seksualnog nasilja na fakultetu u odnosu na studente, što potvrđuje da je seksualno nasilje oblik rodno zasnovanog nasilja, koji generalno više pogađa žene. Međutim, ovom obliku nasilja su, kako su i nalazi pokazali, izložene i osobe muškog pola. Uz to, istraživanje je pokazalo da su u većem riziku od seksualnog nasilja studenti koji su drugačije seksualne orijentacije u odnosu na heteroseksualnu, što takođe potvrđuje nalaze prethodnih, uglavnom stranih istraživanja, ističe dr Ćopić.
– Vjerujemo da ima studenata koji nisu spremni ni u anonimnoj anketi da podijele svoje iskustvo iz različitih razloga. Još uvijek je možda prisutno i neprepoznavanje seksualnog nasilja, koje se zapravo manifestuje na najrazličitije načine, od verbalnog i neverbalnog seksualnog uznemiravanja, seksualnog uznemiravanja koje podrazumijeva fizički kontakt, seksualnog uznemiravanja putem društvenih mreža, preko seksualnog ucjenjivanja do silovanja ili pokušaja silovanja. Istakla bih da je naše istraživanje imalo akcioni karakter jer je imalo za cilj i podizanje svijesti studenata o tome šta je seksualno nasilje, odnosno, koja sve ponašanja čine različite oblike seksualnog nasilja, što su ispitanici prepoznali kao veoma značajno i korisno, kaže dr Ćopić.
Ponavljavnje nasilja
Najveći broj studenata je doživio seksualno nasilje na fakultetu više od jednog puta, što ovaj problem čini posebno delikatnim i objašnjava da je riječ o kontinuiranoj viktimizaciji, koja dovodi do akumuliranja traume i otežava žrtvama da potraže pomoć i izađu iz nasilja.
– Ponovljena viktimizacija je posebno izražena kod verbalnog uznemiravanja seksualne prirode – u 78,7 posto slučajeva studenti su ovaj oblik seksualnog nasilja doživjeli više od jednog puta. Visok je udio ponovljene viktimizacije i kod neverbalnog uznemiravanja seksualne prirode (63,9 posto) i seksualnog uznemiravanja fizičkim putem (55,4 posto). Kako su pokazala i ranija istraživanja, žrtve bivaju izložene reviktimizaciji u odsustvu podrške i zaštite. S jedne strane, studenti se i dalje veoma rijetko opredjeljuju da slučaj seksualnog nasilja prijave nekome na fakultetu ili van njega, bilo zato što smatraju da to što im se desilo nije tako ozbiljno ili misle da će moći sami da riješe, ali i zbog straha, sramote ili nepovjerenja u fakultet ili institucije van fakulteta da mogu da pomognu i da iz zaštite, navodi dr Ćopić.
Podsjeća da treba imati u vidu i podatak da je seksualno nasilje nad studentima učestalije na početnim godinama studija.
– Odnosno, rizik od seksualnog nasilja opada sa godina studiranja, pa je očekivano da studenti na početku studija budu uplašeniji, da ne znaju kome i na koji način mogu da se obrate, ko može da im pomogne i slično. Sa druge strane, i pored nekih pomaka, na fakultetima u Srbiji još nedostaju rodno senzitivni i na pravima žrtava zasnovani mehanizmi podrške studentima, pa je jasno da će se studenti teško opredijeliti da se obrate za pomoć, posebno ako trpe nasilje od strane nastavnika ili drugih zaposlenih, kada postoji neravnoteža moći. Ali, bez blagovremene pomoći, podrške i zaštite, žrtva dolazi u rizik da ponovo doživi isto ili slično nasilje, što nalazi i pokazuju, napominje ona.
Različiti izvršioci
Kod svih oblika seksualnog nasilja, izuzev seksualnog ucjenjivanja, većinu izvršilaca činili su studenti, međutim na više fakulteta broj izvršilaca iz redova nastavnog osoblja je veći ili sličan broju izvršilaca iz redova studenata.
– Podaci su pokazali da su kod svih oblika seksualnog nasilja, izuzev seksualnog ucjenjivanja, većinu izvršilaca činili studenti. Udio studenata u strukturi izvršilaca je posebno visok kod seksualnog uznemiravanja korištenjem savremenih tehnologija i kod seksualnog uznemiravanja fizičkim putem. Međutim, treba imati na umu da je na više fakulteta broj izvršilaca iz redova nastavnog osoblja bio veći ili sličan broju izvršilaca iz redova studenata. Kada je u pitanju nastavno osoblje, najveći udio njih među izvršiocima je kod seksualnog uznemiravanja verbalnim putem, gdje čini blizu polovine izvršilaca, a potom kod neverbalnog uznemiravanja seksualne prirode i seksualnog ucjenjivanja, ukazuje sagovornica.
U nastavku su neki od primjera seksualnog uznemiravanja od strane nastavnog osoblja koje su ispitanici naveli:
- Napadni pozivi na kafu ili u stan radi “držanja dodatnih časova i konsultacija” (od strane asistenta i profesora);
- Profesor nam je na praktičnoj nastavi držao “predavanje” o tome kako su doktorice obavezno seksualno nasrtljive i nezasite i kako napadaju doktore po bolnicama sa različitim seksualnim željama.
Uticaj pandemije
Trećina ispitanika sa iskustvom seksualnog nasilja to je doživjela u godini koja je prethodila istraživanju, odnosno tokom 2020.
– Ukupno posmatrano, u godini koja je prethodila istraživanju najučestaliji oblik seksualne viktimizacije bilo je verbalno, a potom neverbalno uznemiravanje seksualne prirode. Međutim, kada se posmatra svaki od ispitivanih oblika nasilja i gleda udio studenata koji su doživjeli neki oblik seksualnog nasilja u godini koja je prethodila istraživanju u odnosu na ukupan broj onih koji su svaki od datih oblika seksualnog nasilja doživjeli tokom studiranja, primjećuje se da je, na primjer, blizu 40 posto studenata koji su doživjeli seksualno uznemiravanje korištenjem savremenih tehnologija tokom studiranja, ovaj vid uznemiravanja doživio upravo u godini koja je prethodila istraživanju. Također, nešto više od jedne trećine onih koji su doživjeli tokom studija neverbalno uznemiravanje seksualne prirode je imalo ovo iskustvo u godini koja je prethodila istraživanju, navodi dr Ćopić.
Na ovakvu statistiku zasigurno je uticao i drugačiji način predavanja na fakultetima usljed pandemije.
– Dakle, ovi podaci mogu da budu pokazatelj da je tokom godine koja je prethodila istraživanju došlo do porasta seksualnog nasilja nad studentima koji ne podrazumijeva fizički kontakt, posebno uznemiravanje koje se dešava u virtuelnom prostoru, a što bi moglo da se poveže sa prelaskom na nastavu na daljinu, kao i sa učestalijim korišćenjem savremenih tehnologija, posebno u uslovima pandemije izazvane virusom korona koja je karakterisala godinu koja je prethodila istraživanju, smatra dr Ćopić.
– Čine se koraci u pravcu regulisanja ovog pitanja, na primjer, Univerzitet u Beogradu je prošle godine usvojio pravilnik o sprječavanju i zaštiti od seksualnog nasilja, dakle, problem se prepoznaje. Međutim, potrebno je da se svijest ljudi mijenja, da se iskorjenjuju još uvijek prisutni rodni stereotipi i predrasude, kako se ne bi dešavalo da se žrtve stigmatizuju, okrivljuju, da se žrtvama ne vjeruje, a što se još uvijek dešava, naglašava dr Ćopić.